ملامحسن فیض کاشانی را بیشتر با آثار فقهی، روایی، تفسیری و اخلاقی می شناسند؛ اما کمتر کسی است که او را با علم کلام بشناسد. او خود معتقد است که نگاهش به علم کلام با نگاه سایر متکلمان تفاوت دارد. بی شک دیدگاه او که در علوم انسانی روزگار خود متبحر بوده و طبعاً نگاه جامعی نیز به مسائل داشته است، می تواند در روشن کردن افق های تاریکی که احیاناً فرا روی دانش پژوهان دینی قرار می گیرد نقش به سزایی ایفا کند. این پژوهش دیدگاه او را در باره محوری ترین مسائل کلامی از جمله خداشناسی، جهان شناسی، انسان شناسی و دین شناسی بررسی کرده و نوآوری های او را در برخی از مسائل کلامی به اثبات می رساند.
فیض کاشانی یکی از مفاخر بزرگ شیعی در قرن یازدهم هجری قمری و از عالمانی است که در چندین رشته علمی دست به تالیفات تخصصی زده و همین تالیفات باعث قضاوت های کاملا متفاوت درباره سیره علمی او شده و ابهاماتی را درباره تفکرات ایشان به وجود آورده است. از طرف دیگر پژوهشگران معاصر بر خود فرض می دانند که تفکرات اندیشمندان و مفاخر پیشین را صرف نظر از تطورات فکری که ممکن است برای هر اندیشمندی اتفاق بیفتد، بازخوانی کرده و به کمک آنها به سوالات جدید پیش روی بشر امروز پاسخ دهند. بنابراین ضرورت تحقیق و بررسی روی آثار عالمانی مثل فیض کاشانی به دلیل نکات پیش گفته جای تردید باقی نمی گذارد.
اگرچه برای بازخوانی اندیشه های کلامی یک متکلم، مراجعه به آثار کلامی او کفایت می کند لکن برای قضاوت دقیق تر درباره اندیشه های افرادی مثل فیض کاشانی که داری تطورات فکری بوده اند گریزی از مراجعه به تمام آثار او و کشف مبانی فکری او نیست به همین جهت در تحقیق حاضر تمام آثار علمی او در رشته های مختلف اعم از آثار کلامی و غیرکلامی مرتبط مورد مطالعه قرار گرفته و مواجهه او با اندیشه ها و اندیشوران و نیز فضای فکری حاکم بر زمانه او مورد دقت قرار داده شده است تا تاثیر پذیری او از تفکرات مختلف روشن گردد.
در مقدمه این اثر سعی بر این است که جایگاه و سیره علمی فیض کاشانی روشن شود به همین جهت علاوه بر ذکر تالیفات او، به جریانات فکری حاکم بر عصر و زمانه او اشاره شده و با استناد به آثارش به تاثیر پذیری او از آن جریانات اشاره شده است. به طور خلاصه می توان گفت بیشترین تاثیر فکری بر روی او از طرف ملاصدرا، و آثار غزالی و سید بن طاووس بوده است.
فصل اول این تحقیق بررسی دیدگاه فیض در معرفت شناسی است. اگرچه در زمان او معرفت شناسی به عنوان یک رشته علمی مستقل وجود نداشت ولی مسائل معرفت شناسی از جمله تعریف معرفت، انواع معرفت، ابزار معرفت، منابع معرفت و موانع معرفت را می توان به صورت پراکنده در آثار فلسفی او پیدا کرده و به دیدگاه او در معرفت شناسی دست یافت.
غرض از تدوین فصل دوم که عنوان هستی شناسی دارد، بررسی همه مسائل هستی شناسانه نبوده است، بلکه تنها به مسائلی پرداخته شده است که به طور مستقیم در آرای کلامی او تاثیر گذاشته اند. در واقع به فصل معرفت شناسی نیز با همین نگاه و به جهت دقت در یافتن اصول فکری فیض و به لحاظ اینکه مقدمه مسائل کلامی است، توجه شده است.
فصل سوم که شروع مباحث کلامی است، خداشناسی از دیدگاه فیض کاشانی است که در آن امکان شناخت ذات خدا و براهین اثبات وجود خداوند اعم از براهین وجود شناختی و جهان شناختی ذکر شده و سپس به بیان صفات خدا و امکان شناخت آنها و نحوه اطلاق صفات بر خدا پرداخته شده و در نهایت اسماء الهی مورد بحث واقع شده است. پایان بخش این فصل مساله افعال الهی و مسائل مرتبط با آن از قبیل آفرینش، قضا و قدر، محو و اثبات، ابتلاء و آزمایش های الهی، عدل الهی و … است.
فصل چهارم جهان شناسی از دیدگاه فیض کاشانی است که در آن ابتدا به ویژگی های جهان در ارتباط با خدا پرداخته است که عبارتند از حدوث جهان، نظام احسن، شرور و سریان عشق و شوق به خداوند در جهان. آن گاه ساحت های جهان یعنی عالم عقلی، عالم خیالی و عالم حسی و ویژگی های این عوالم سه گانه مورد بحث واقع شده است و در ادامه به موجودات جهان از جمله حیوان، انسان، جن و فرشته و ویژگی های آنها اشاره شده است
فصل پنجم انسان شناسی است که در آن به دیدگاه فیض درباره ساحت های وجود انسان و حقیقت او و جایگاه انسان پیش از دنیا، در دنیا و پس از دنیا اشاره شده است. انسان در دنیا تحت تاثیر عواملی است که فیض به زیبایی درباره آنها قلم فرسایی کرده است لکن مهم ترین بخش زندگی انسان در ارتباط با خدا است که دارای دو جهت است؛ جهت اول که ارتباط انسان با خدا است مستلزم طرح بحث جبر یا اختیار است که از مباحث دشوار کلامی است و جهت دوم ارتباط خدا با انسان است که شامل ارتباط قولی و فعلی است. اما مباحث کلامی مرتبط با انسان پس از دنیا، شامل عوالمی است که انسان پس از مرگ با آنها مواجه می شود و همینطور مفاهیمی از قبیل پاداش و کیفر اخروی و …
فصل ششم این تحقیق عنوان دین شناسی دارد در این فصل ابتدا دیدگاه فیض درباره وحی و دلیل نیاز به آن بررسی شده است سپس به متن وحی یعنی قرآن کریم و جنبه اعجاز آن، وثاقت تاریخی آن، مراحل نزول آن، تقسیم بندی مطالب آن و طریقه فهم درست آن پرداخته شده است و در ادامه مساله مهبط وحی یعنی پیامبر و ضرورت وجودش و راه تشخیص پیامبران راستین، صفات و ویژگی های پیامبران و تفاوت ها و تشابه های آنان ذکر شده است. طبیعی است که به لحاظ منطقی ادامه بحث درباره امامت و جایگاه، ضرورت و شرایط آن و راه تشخیص امامان راستین باشد و بحث نهایی این فصل نیز عبارت است از ایمان و مراتب آن و رابطه آن با عمل.