گزارش نشست چهارم
نشست علمی «شیعه‌پژوهی غربی بعد از صفویه تا قرن بیستم» با ارائه دکتر محمد جاودان مدیر گروه کلام پژوهشکده فلسفه و کلام در روز چهارشنبه 12/11/1401 در سالن جلسات شهید سلیمانی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد. استاد جاودان در این نشست گفتند:
روند آشنایی غربیان با تشیع در قرن هیجدهم و نوزدهم که مقارن دوران پس از صفویه تا اواخر عصر قاجار در ایران از یکسو و عصر استعمار در اروپا از سوی دیگر است تفاوت چندانی با دو قرن گذشته آن در عصر صفوی ندارد. به واقع، همچنان در مرحله شیعه‌شناسی سفرنامه ای در این دوره هستیم، جز آنکه می شود به چند استثنا در این روند اشاره کرد که تاحدی این روند را نسبت به گذشته متفاوت می کند.
اولا در این دوره همچنان شاهد آمدوشد سفیران و دیگر سیاحان اروپایی به ایران هستیم که در سفرنامه‌ها و دیگر منابعی که در موضوع شیعه و تشیع در ایران تولید کردند منابعی برای آشنایی بیشتر اروپا با تشیع فراهم آوردند. یکی از این نویسندگان که باید از استثناهای این دوره برشمرده شود کنت دوگوبینو سفیر فرانسه در عهد قاجاری است که تشیع را جلوه اعتراض ایرانیان در برابر اعراب مسلمان و ادامه دیانت ساسانی معرفی می کند. دیگری جیمز موریه بریتانیایی که با رمان حاجی بابای اصفهانی توصیفات تحقیرآمیزی از ایرانیان عرضه کرد. سومین فرد تورلیس آلویس اشپرنگر است که توصیفی از آثار شیخ طوسی به دست داد که در 1853 در هند به چاپ رسید.
حضور استعمار انگلیس در هند که در آن مسلمانان سنی و شیعی بسیاری می‌زیستند یکی از زمینه‌های شیعه شناسی غربی دست کم در انگلستان را فراهم کرد. به گفته کلبرگ برخی منابع معروف شیعه دوازده امامی به نام‌ھای تحریر الاحکام و ارشاد الاذھان نوشته علامه حلـی، فقیـه برجسـته قـرن چھـاردھم، شـرا ئع الاسلام نوشته محقق حلی، دیگر دانشمند بزرگ شیعی معاصر علامه، و مفاتیح الشرائع نوشته فیض کاشانی، عالم برجسته قرن ھفدھم به انگلیسی ترجمه شد.
یک شخصیت مهم دیگر این عصر ادوارد براون است که اثری مهم در تاریخ ادبیات ایران پدید آورد که البته در آغاز کارش در ایران شناخت بسیار کمتر و همراه با خطاهایی از تشیع داشت.
یک استثنا در این باره یک اثر شیعه شناسانه است که در قرن نوزدهم توسط یک وکیل انگلیسی پدید آمده است. این اثر نتیجه مطالعات وی برای ایفای هرچه بهتر نقش وکالت خود در دادگاهی بود که برای قضاوت در باره شکایت آقاخان از برخی پیروان اسماعیلی اش برگزار شد. این وکیل ناچار به مطالعات شیعی و ارائه سیرتاریخی جریان های شیعی از ابتدا تا آن دوره شده بود و محصول مطالعات را در دادگاه ارائه کرد که نهایتا به صورت یک کتاب در آمد و به نظر می‌رسد در آن زمان کاری منحصر به فرد در نوع خود به شمار آید.