نشست  "بررسی و نقد برین سودگرایی"

نشست علمی «بررسی و نقد برین سودگرایی» در تاریخ 06/10/1402 در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد. در این نشست که از ساعت 12:30 تا 14:30 با ارائه دکتر علیرضا آل بویه و نقد دکتر منصور نصیری برگزار شد، دو استاد محترم به ارائه دیدگاه خود درباره برین سودگرایی پرداختند.

در ابتدا دبیر علمی نشست دکتر سیدمحمدباقر میرصانع نکاتی مقدماتی به شرح زیر بیان کرد:

1. یکی از مباحث مهم و مورد توجه اخلاق‌پژوهان مسلمان طرح نظریه‌ای هنجاری متناسب با آموزه‌های اسلامی و یا به تعبیر دیگر کشف نظریه هنجاری حاکم بر اخلاق اسلامی است. این جلسه از معدود نشست‌هایی است که مبتنی بر دو متن علمی برقرار شده است. استاد نصیری با در مقاله‌ای با عنوان «نظریه «برین سودگرایی» در اخلاق و تطبیق آن با نظریه سودگرایی رایج» نظریۀ هنجاری اسلامی را برین سودگرایی معرفی کرده و آن را تبیین و از آن دفاع کرده‌اند. از منظر استاد نصیری، نظریه «برین سودگرایی»، هم از متون و مضامین دینی برمیآید و هم از اشکالات وارد بر سودگرایی، تهی است. این مقاله در  مجله پژوهشنامه اخلاق سال سوم پاییز 1389 شماره 9 به زیور طبع آراسته شده است.
2. در ادامه، استاد آل‌بویه در مقالۀ «بررسی انتقادی برین سودگرایی» به نقد این دیدگاه پرداخته‌اند. این مقاله نیز در مجله  پژوهشنامه اخلاق سال چهاردهم زمستان 1400 شماره 54 به زیور طبع آراسته شده است.

بعد ذکر این مقدمات دکتر آل بویه به مدت 30 دقیقه به بیان نکات و انتقاداتی درباره برین سودگرایی پرداخت. جناب دکتر آل بویه با ذکر مقدماتی درباره جلسه و تاریخچه کوتاهی از بحث حسن و قبح در سنت اسلامی قدیم و معاصر مطرح کردند. بعد از آن تقریری از سودگرایی به طور کلی و برین سودگرایی از دیدگاه استاد نصیری ارائه کردند. ایشان این نظریه را در دو گزاره به این نحو خلاصه کردند:

«مطابق برین سودگرایی فعلی به لحاظ اخلاقی خوب است که لذات  و خوشی‌های دنیوی و اخروی را با هم فراهم آورد و همچنین فعلی به لحاظ اخلاقی خوب است که رضایت الهی به آن تعلق گرفته است.»

بعد این تقریر ایشان سه اشکال به این نظریه وارد کردند:

1. اشکال محاسبه سود و نبود راهنمای عملی همچنان که به اصل سودگرایی وارد است به این نظریه هم وارد است.
2. دوگانگی معیارین: در این نظریه دو ملاک برای فعل اخلاقی ارائه شده است: یکی رضایت خداوند و دیگری اصل سود اخروی. چطور اصل سود و رضایت الهی قابل جمع هستند؟
3. طبق این نظریه هدف وسیله را توجیه می‌کند که بر همه غایتگرایان از جمله برین سودگرایی وارد است. شما چطور از این نقد پاسخ می‌دهید؟ 

در ادامه دکتر نصیری در 25 دقیقه به بیان دفاعیات خود از نظریه برین سودگرایی پرداختند:

ابتدا به عنوان مقدمه فرمودند: خودگرایی و دیگرگرایی حاکم بر دیگر نظریات حتی وظیفه‌گرایی و وظیفه‌گرایی است مثل کانت و باید تعیین کنند خودگرا هستند یا دیگرگرایانه. برین سودگرایی در طیف خودگرایانه است.

او در ادامه گفت طبق برین سودگرایی بیشترین سود برای بیشترین افراد کلیت ندارد و سود فردی بیشتر مورد نظر است. او در ادامه چهار دسته استدلال بر خودگرایی مطرح است که تیتر آنها از این قرار است:

1. استدلال‌های فلسفی از جمله حب ذات.

2. استدلال روانشناختی از جمله خودگرایی روانشناختی

3. استدلال‌های درون دینی از جمله آموزه‌های مرغب به سودها و فواید اعمال

4. استدلال‌های نورو اخلاق

او مطابق این استدلال‌ها دیگر گرایی را مردود دانست. او همچنین در جواب سؤال از دوگانگی معیاری میان اصل سود و رضایت الهی تلازم و هماهنگی قائل است.

او اما اشکال «توجیه وسیله به واسطه هدف» را پذیرفت و گفت باید درباره آن تأمل کرد.

جلسه تا پایان دو ساعت به رد و بدل مباحث میان دو استاد و سؤالات دبیر علمی و سؤالات حاضران در جلسه ادامه یافت.

دبیر نشست

محمد‌باقر میر صانع

9/10/ 1402