نشست گروه فلسفه با عنوان «پژوهش‌های فلسفی و حکمرانی»

تاریخ برگزاری: یک‌شنبه 19 آذرماه 1402

تالار شهید سلیمانی

گروه فلسفۀ پژوهشکده فلسفه و کلام اسلامی برگزار کرد. هم‌اندیشی علمی چهارمین همایش علوم انسانی- اسلامی، پژوهش و فناوری در قالب نشست «پژوهش‌های فلسفی و حکمرانی» از سوی مجمع پژوهشگاه‌های علوم انسانی- اسلامی با همکاری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی و در تالار شهید سلیمانی پژوهشگاه در تاریخ یک‌شنبه 19 آذرماه 1402  برگزار گردید. در این نشست علمی که با عنوان «پژوهش‌های فلسفی و حکمرانی» و با ارائه مدیر محترم گروه فلسفه جناب آقای دکتر حسن عبدی و اعضای هیئت علمی و محققان این گروه  اجرا شد، ارائه‌کنندگان ضمن تبیین طرح‌های در دست اجرای گروه فلسفه و مرتبط با حکمرانی دینی،  برنامه‌های آتی این گروه  را نیز تشریح کردند.

 آقای دکتر عبدی در این زمینه به کلان طرح علوم شناختی دین در گروه فلسفه پرداخت و اذعان کردند که  گروه علمی فلسفه در راستای تحقّق اهداف و رسالت ایجابی خود مبنی بر تبیین مبانی عقلی و حکمی معارف ناب اسلامی، دفاع عقلانی از آموزه‌های دینی و پاسخ به شبهات فلسفی و نیز ترويج مبانی عقلی و حکمی اندیشه اسلامی و همسو با آرمان تهذيبی خود در راستای پالایش فرهنگ دینی از پیرایه‌های جمود و التقاط، و ارائه تصويری از اندیشه اسلامی متناسب با نیازهای جهان معاصر از طریق تدوین بنیادهای نظری و نظام متقن علوم اسلامی و انسانی، اقدام به تدوين و تنظیم کلان برنامه تحقيقاتی خود با موضوع «علوم شناختی دین» و به قصد ارائه حلّ و پاسخ به مسائل قطب بنیادهای نظری و نظام متقن علوم اسلامی و انسانی کرده است. این طرح که در راستای حکمرانی دینی تدوین شده است اهداف مورد نظر را در دو بخش اهداف نظری و اهداف کاربردی به انجام خواهد رسانید:

الف) اهداف نظری:

- شناسايي و اصطياد شبهات دينی مطرح شده در حوزة علوم شناختی دین؛

- مواجهه انتقادی، علمی و روش‌مند با چالش‌های حاصل از مسائل علوم شناختی دین از منظر اسلامی؛

- بسط معارف اسلامی در قلمرو نوپديد علوم شناختی دین در راستای تقویت مبانی نظام مقدس اسلامی.

ب) اهداف کاربردی:

- فراهم‌سازی متون و منابع مرجع در رشتة علوم شناختی با گرایش دین برای محقّقان و دانشجویان؛

- شناسايي نيروهای مستعدّ و نيز تربیت نیروهای علمی لازم برای ورود به عرصة علوم شناختی دین؛

- بسط و گسترش علوم انسانی اسلامی در قلمرو علوم شناختی با گرایش دین؛

- زمینه‌سازی برای تدوین سرفصل‌های رشته دکتری علوم شناختی با گرایش دین بر اساس آموزه‌های اسلامی؛

- ایجاد بستر و ظرفیت مناسب برای مبلغان دینی جهت آشنایی با شبهات نوپديد در ساحت علوم شناختی؛

- تلاش در راستای کاستن از ناهنجاری‌های فکری حاصل از تأثيرات جریان الحاد مبتنی بر علوم شناختی در جامعة اسلامی؛

- پاسخ گویی عقلانی و منطقی به مسائل مراکز علمی و دانشگاهی.

برخی از نتایج حاصل از پی‌گیری این اهداف عبارت است از: اثبات وجود نفس مجرد انسانی و برخی ویژگی‌های غیرفیزیکی در نفس انسانی ناظر به شبهات مطرح در علوم شناختی دین؛ ارائه تقریر جدید از اثبات وجود دو بُعد برای حقیقت انسان ناظر به پاسخ به شبهات مربوطه، اثبات امکان بقای ابعادی از حقیقت انسان ناظر به شبهات جدید در علوم شناختی دین، ردّ عالمانۀ این‌همانی مغز با ذهن و در نتیجه نقد دستاوردهای تجربی نوروتئولوژی دربارة یکسان‌انگاری نفس و مغز، تبیین امکان دست‌یابی به باورهایی يقينی نسبت به برخی ابعاد نفس انسانی و تبیین چگونگی دست‌یابی به برخی از باورهای یقینی مذکور، اثبات مختار بودن انسان و تأکيد بر قطعیت وجود اراده و در نتیجه نفی دترمینیسم طبیعت‌گرایانه، کاربست برخی از براهین مانند برهان تجرّد آگاهی در راستای ردّ پاره‌ای از شبهات حاصل از مباحث علوم شناختی دین.

ایشان افزودند علوم شناختی (Cognitive Sciences) مجموعه‌ای از پژوهش‌ها و مطالعات علمی و تجربی دربارة ذهن (Mind) است. بر اساس یافته‌های تجربی مقصود از «ذهن» هر آن چیزی است که نمودهای هوشمندی و آگاهی در انسان محسوب می‌شوند. برای مثال اموری مانند تفکر، ادراک، حافظه، احساس، استدلال و نیز همة فرایندهایی که به صورت ناآگاهانه اما به نحو شناختی تحقّق می‌يابد. برخی از پرسش‌های اصلی در حوزة علوم شناختی عبارت است از: ذهن چيست؟ تفاوت ذهن با مغز کدام است؟ ذهن چگونه فعاليّت می‌کند؟ سلول‌های عصبی چه نقشی در فعاليّت‌های ذهنی دارند؟ سهم عادات و رفتار در فرایندهای ذهنی چه میزان است؟ آيا فعاليّت‌های ذهنی ابعاد انتزاعی را نیز شامل می‌شود و ... .

علوم شناختی دین (Religious Cognitive Sciences) به ابعاد از مطالعات مربوط به ذهن و مغز می‌پردازد که به پدیده‌های دینی مربوط است.

به هر حال، بسیاری از یافته‌های علوم شناختی دین در راستای نگرش فيزيکال به انسان سمت و سو یافته است، و می‌توان گفت نگاه فیزیکالیستی به انسان از مهم‌ترین خاستگاه‌های شبهات دینی و حتی الحاد محسوب می شود. بنابر فیزیکالیسم، هرچیزی فیزیکی است و خارج از ساحت فیزیکال، عدم  و نیستی است و امر فیزیکال امری است که امکان بررسی آن توسط علم فیزیک را جود داشته باشد. بنابراین هرآنچه را که به نظر می رسد از میدان فیزیک خارج است یا عدم و توهم است یا این‌همان است با فرایند های فیزیکی عام یا این‌همان است با فرایندهای مغزی در ساحت وجودی انسان. برخی از وجوه اهميّت مباحث علوم شناختی دین از این مطلب سرچشمه می‌گیرد که تردیدهایی را در باور و اعتقاد پیروان ادیان در آموزۀ معاد بر می‌انگیزد.

ایشان دربارۀ ابعاد متنوع این کلان‌برنامه گفتند: کلان‌برنامه حاضر دارای ابعاد مختلفی در زمينه‌های تمدنی، فرهنگی، بین‌المللی و ملّی است و می‌توان برای آن وجوهی در زمينة چرخة حکم‌رانی خوب در نظر گرفت.

1. ابعاد تمدنی

از آن جا که فرهنگی یکی از اضلاع مهمّ هر تمدّنی است و با توجّه به نقش و جایگاه علم در فرهنگ و تمدّن، لازم است در هر تمدّنی به جایگاه و نقش علم و آگاهی توجّه شود. امروزه تمدّن غربی با تأکيد بر علوم تجربی به یافته‌های بسیاری در زمينة این شاخه از علوم دست یافته است. بخشی از این یافته‌ها چالش‌های مهمّی را با دین و دین‌داری به دنبال دارد. اما در تمدّن غربی مدت‌هاست که نقش دین در هدایت بشر نادیده گرفته شده است و از این رو چالش‌های علوم تجربی با دین چندان به مثابۀ يک مسئله مورد توجّه قرار نمی‌گیرد. حال با توجّه به این که میان تمدن‌های مختلف ارتباطات و داد و ستدهایی وجود دارد، که چگونگی این ارتباطات می‌تواند آيندة یک تمدّن را ترسیم کند، ارتباط تمدن اسلامی با تمدّن غربی می‌تواند زمينه را برای ورود این بخش از یافته‌های تجربی به قلمرو تمدّن اسلامی فراهم سازد. در صورتی که در تمدّن اسلامی رویکرد «مواجهة فعّال» اتخاذ نگردد، چه بسا ابعاد اسلاميّت این تمدّن با چالش مواجه گردد و رفته رفته سکولاريسم بر فرهنگ و تمدّن اسلامی حکمفرما گردد. بنابراین در راستای مواجهة فعّال با چالش‌های برخاسته از علوم شناختی دین ضروری است نسبت به مواجهة منطقی و معقول با عناصر دین‌زدایی در ساحت علوم تجربی مقابله شود. کلان‌برنامه علوم شناختی دین گامی در این مسیر شمرده می‌شود.

2. ابعاد بین‌المللی

آشنایی با آخرین دستاوردهای مراکز علمی غربی در زمينة علوم شناختی باعث پربارتر شدن پژوهش‌های اسلامی خواهد شد و همين پرباری می‌تواند به بستر لازم برای گفتگو و مباحثة علمی با دانشمندان غربی را فراهم سازد. افزون بر این که ظرفيّت لازم برای برگزاری همایش‌های بین‌المللی را به وجود خواهد آورد که از نظر دیپلماسی علمی بسیار حائز اهميّت است.

3. ابعاد ملی

از نظر ملّی نیز ورود به عرصه‌های علمی نوپدید می‌تواند نوعی خودباوری در ساحت ملّی را به ارمغان آورد و به پژوهشگران ایرانی این فکر و ایده را القا کند که می‌توان با حفظ دیانت و شریعت در جدیدترين عرصه‌های علمی ورود کرد و نسبت به شبهات برخاسته از یافته‌های علوم شناختی دین مواجهه‌ای فعال و منطقی داشت.

در پایان ایشان درباره ارتباط کلان‌برنامه با چرخه حکم‌رانی کشور نیز گفتند از آنجا که هدف نهایی نظام مقدس جمهوری اسلامی «اعلای کلمه الله» است، اموری که به این هدف کمک کند، مطلوبیت خواهد داشت. این امور اعمّ از تعلیم، تربیت، مدیریت، فرهنگ‌سازی و ... است. در کلان‌برنامة حاضر با اصطیاد خاستگاه اصلی بسیاری از شبهات دینی در دورة معاصر – که همان علوم شناختی دین باشد – ضمن شناسایی دقیق و موشکافانة این شبهات، همّ خود را معطوف به پاسخ عالمانه و اقناع‌کنندة ساخته است تا ضمن تحکیم مبانی نظام مقدّس جمهوری اسلامی، از این راه ضمن تعمیق باور دینی مقدمات اعلای کلمه الله در جامعة اسلامی را فراهم سازد.

اما در ارتباط با ارتباط کلان‌برنامه با چرخه حکم‌رانی کشور، بدون تردید تقویت باورهای دینی در جامعه زمينة هم‌گرایی بیش از پیش شهروندان با صاحب منصبان خواهد شد. این امر نیز به نوبة خود باعث تقویت و اثربخشی چرخة حکمرانی می‌گردد. روشن است که تقویت باورهای دینی در گرو پاسخ معقول و منطقی به پرسش‌های مخاطبان است و هر چه سطح مخاطبان از نظر علمی بالاتر باشد، پاسخ‌ها نیز باید منطقی‌تر و اقناعی‌تر باشد. با توجّه به این که بسیاری از شبهات امروزین در باب دین ناشی از تحقيقات در علوم شناختی دین است، شناخت دقیق و علمی موضوعات و مسائل مطرح در علوم شناختی دین ضرورت دارد. بنابراین ورود به عرصۀ علوم شناختی دین یکی از ابزارهای تقویت باورهای دینی در شهروندان محسوب می‌گردد که این امر نیز به نوبة خود تسهیل‌گر فرایند حکمرانی خوب خواهد بود.

در ادامه آقای دکتر سوری، عضو هیئت علمی گروه فلسفه و رئیس محترم پژوهشکده به تبیین طرح‌های پیشین و آیندۀ خود پرداختند و ارتباط آن را با مباحث مطرح در حکمرانی دینی به‌تفصیل بیان کردند.
سپس آقای دکتر ناصری محقق و کارشناس گروه فلسفه دربارۀ کلان‌طرح‌های پیشین گروه توضیح دادند و افزودن در میان این کلان‌طرح‌ها، متأسفانه به کلان‌طرح «توانایی‌های فلسفه اسلامی و ربط و نسبت آن با حیات اجتماعی و سیاسی» کمتر پرداخته‌ایم و زمینه کاری بسیاری در این کلان‌طرح دربارۀ حکمرانی دینی می‌توان طراحی و اجرا کرد که در برنامه‌های آتی گروه فلسفه می‌توان به آنها اهتمام ویژه‌ای کرد.

و در پایان آقای موسی‌زاده محقق گروه فلسفه نیز به طرح‌های آتی خود از جمله طرح پژوهشی «معناشناسی شناختی» و «نشست‌های علوم شناختی دین» اشاره کردند و گفتند در چند‌سال آتی این طرح‌ها اجرا خواهند شد.