گزارشی از برگزاری کرسی ترویجی « کاربست فصل به عنوان حد تام در منطق صدرایی»

ارائه دهنده: حجت الاسلام والمسلمین دکتر  محمد حسین‌زاده

ناقدین:  حجت الاسلام والمسلمین دکتر یارعلی کردفیروزجایی

در ابتدای این کرسی ترویجی که به تاریخ شنبه 28/11/1402 در تالار شهید سلیمانی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و از طرف گروه فلسفه پژوهشکده فلسفه و کلام اسلامی برگزار شد، در ابتدا دبیر جلسه، آقای ذوالفقار ناصری ضمن بیان مقدمه‌ای دربارۀ موضوع این کرسی ترویجی پرداختند و گفتند تغییر در مبانی فلسفی، به تغییر در نوع منطق و نیز تغییر در روبکرد مواجهه با مسائل آن می‌انجامد. بنا به ادعای دکتر حسین‌زاده منطق فیلسوفان پیش از ملاصدرا بر پایه نگاه ماهوی به واقعیت خارجی بنا شده است و می‌دانیم که نظام حکمت صدرایی بر پایه اصالت وجود بنا شده است. این مبنای فلسفی، رویکرد به واقعیت خارجی را متحول ساخته است و بر همین اساس می‌باید در منطق و بنیان‌های آن نیز تحولی اساسی رخ دهد و چهره‌ای جدید بیابد. خود ملاصدرا به این‌گونه منطق مبتنی بر اصالت وجود نپرداخته ولی به‌اجمال اشاراتی بدان داشته است. بنا به ادعای دکتر حسین زاده نظریه اصالت وجود صدرایی، بر نحوۀ چینش اجزای تعریف منطقی تأثیر می‌گذارد و این را هم می‌توان از نوآوری‌های ملاصدرا دانست. این امر بیشتر در تعریف حدی اشیا خود را نمایان ساخته است و او معتقد است بر خلاف فیلسوفان پیشین، ترکیب انضمامی هرگز به یک وحدت حقیقی و طبیعت واحد منجر نمی‌شود.

در ادامه دکتر حسین زاده به تفصیل به تبیین ایدۀ خود پرداختند و گفتند تغییر در بنیان‌های فلسفی منطق مستلزم تغییر در رویکرد مواجهه با مسایل آن و گاه نیز مستلزم تغییر در خود آن مسایل است. یکی از مباحث مهم منطق، ساختار تعریف اشیا و نقش اجناس و فصول متعدد در تعریف حدی و چگونگی چینش و ترتیب آنها است. در این کرسی عملی ـ ترویجی با توجه به نظریۀ اصالت وجود، دیدگاه ملاصدرا دربارۀ تعریف حدی اشیا را بازخوانی و تبیین کرده و نحوۀ مواجهۀ او با دیدگاه جمهور حکما را تحلیل خواهم کرد. بررسی تحلیلی این موضوع به این نتیجه منتهی خواهد شد که نظریۀ اصالت وجود و فروع برآمده از آن، در فلسفۀ ملاصدرا به رویکرد متفاوتی انجامیده است که در آن فصل اخیر تأمین کنندۀ وحدت حقیقی ماهیت مرکب است و مواد و اجناس پیشین را به نحو بساطت و اجمال در خود گنجانده است؛ بر همین اساس، صدرالمتألهین به صراحت اظهار داشته است که در حد تام رعایت ترتیب میان مقومات ماهیت ضروری نیست، بلکه امری استحسانی است. در این رویکرد ابداعی، حد حقیقی ماهیت صرفاً فصل اخیر آن است و هر یک از اجناس و فصول پیشین به‌نحو تفصیلی با فعلیت‌های متعدد ـ آن‌گونه که جمهور حکما در ترکیب انضمامی ترسیم کرده‌‌اند ـ مقوم شیء نیستند و خارج از حقیقت آن قرار دارند؛ در نتیجه، ذکر اجناس و فصول پیشین در تعریف حدی از باب زیادی حد بر محدود است.

در ادامه دکتر فیروزجایی ضمن تعریف و تمجید از دکتر حسین‌زاده و تحسین ایدۀ علمی ایشان، گفتند به اعتقاد بنده از آنجا که بحث دقیق و انتزاعی مطرح شد، ابهاماتی در ایده و مدعا هست که تبیین‌ها و توضیحات بیشتری را می‌طلبد. رسالت تعریف آن است که به حقیقت معرَّف پی ببریم. و می‌دانیم که معرَّف  ماهیت است و نه وجود. حکما همواره در فلسفه و منطق در پی تعریف ماهیت شیء هستند. در فلسفه ملاصدرا تحول هست ولی این تحول چنان نیست که در منطق هم خود را نشان دهد. منطق امر ذهنی است و برای ابن‌سینا و ملاصدرا به یکسان جاری است؛ یعنی ملاصدرا هم در پی تکمیل کار گذشتگان هست نه نقض کار ایشان. چه نسبتی بین وجود و فصل هست. فصل یکی از کلیات خمس و جزو ماهیت نوعیه است. ملاصدرا هم در همه جا جنس و فصل را همان ماهیت می‌داند. بله ما با واقعیت خارجی جزئی مواجه می‌شویم ولی این واقعیت به هر حال در ذهن و در قالب مفاهیم می‌آید که امری انتزاعی و اعتباری است. همه مفاهیم منطقی، مفاهیم کلی انتزاعی از خارج هستند و اینکه در عبارات ملاصدرا آمده است که صورت همان وجود است، باید بر اساس نظام صدرایی تحلیل بشود. وجود را فقط با علم حضوری می‌شود شناخت و امری یافتنی است؛ ولی تعریف‌کردنی نیست.

در ادامه دکتر حسین زاده به برخی نقدهای ناقد محترم  و برخی حاضران در جلسه نیز پاسخ گفتند.